Πίσω από τα Μάτια της (2017)

Εδώ παπάς, εκεί παπάς... κι αλλού τα ράσα του

Υπάρχουν βιβλία "σοβαρά", ταγμένα στο να υπηρετήσουν με συνέπεια ένα λογοτεχνικό είδος ή το προσωπικό όραμα του συγγραφέα τους, χαρίζοντάς μας μια στέρεη, ελκυστική, περιεκτική πλοκή ή μια ιδιαίτερη/απροσδόκητη αναγνωστική εμπειρία. Υπάρχουν κι άλλα που γράφονται με εσκεμμένη και ασυγκάλυπτη σατιρική διάθεση. Υπάρχουν, ακόμα, βιβλία που παρωδούν "υπόγεια" τον εαυτό τους και το είδος τους, με μια επίφαση σοβαρότητας που αφήνει, ωστόσο, ξεκάθαρες χιουμοριστικές αιχμές. Και τέλος, εκείνα που ακούσια προξενούν το γέλιο, αν και υποτίθεται ότι ανήκουν στην κατηγορία των "σοβαρών".

Αυτά τα τελευταία απαρτίζουν μια συνομοταξία άκρως ενδιαφέρουσα. Διότι δεν συμβαίνει να είναι πάντοτε κακογραμμένα, με πλοκές υπερβολικά αφελείς ή εξωφρενικά απίθανες. Ενίοτε, μάλιστα, δεν είναι εύκολο να εντοπίσεις τι ακριβώς τους φταίει. Σ' αυτά συγκαταλέγεται ένα μυθιστόρημα που σημείωσε πρόσφατα σαρωτικό σουξέ διεθνώς και με ανάλογη επιτυχία μεταφέρθηκε στη μικρή οθόνη, ενώ παράλληλα συγκέντρωσε ουκ ολίγες επικρίσεις. Πρόκειται για το Πίσω από τα Μάτια της, της Βρετανίδας Sarah Pinborough, που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 2017 από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Εδώ πρέπει να πω ότι διάβασα το βιβλίο στο αγγλικό πρωτότυπο, οπότε η γνώμη μου στηρίζεται σ' αυτό. Έχοντας όμως υπόψη μου άλλες δουλειές του Έλληνα μεταφραστή Χρήστου Καψάλη, φαντάζομαι πως κι εδώ θα έχει αποδώσει σωστά και προσεγμένα το κείμενο.

Η Adele και η Louise, μια αριστοκρατική καλλονή κι ένα κακότυχο, ατημέλητο και γεμάτο ανασφάλειες κορίτσι του λαού, γίνονται φίλες ενώ η χωρισμένη Louise έχει αρχίσει να τα ψήνει με τον David, ο οποίος, χωρίς εκείνη αρχικά να το ξέρει, είναι (α) το νέο αφεντικό της και (β) ο σύζυγος της Adele. Σημειωτέον ότι ο David είναι ψυχίατρος - αυτό συγκρατήστε το, θα μας χρειαστεί για αργότερα. Η Louise και η Adele έχουν ένα αναπάντεχο κοινό στοιχείο: το ότι υπνοβατούν και έχουν την ικανότητα να ελέγχουν τα όνειρά τους, καθώς και να "βγαίνουν" απ' το σώμα τους ενώ κοιμούνται. Στη Louise το χάρισμα αυτό βρίσκεται ακόμα σε εμβρυική φάση και η Adele τη βοηθά να το τελειοποιήσει, δανείζοντάς της ένα σημειωματάριο όπου ένας παλιός της φίλος, ο Rob, κατέγραφε τις δικές του σχετικές εμπειρίες. Η Louise συνάπτει ερωτικό δεσμό με τον David, ενώ η Adele εξακολουθεί να την "πολιορκεί" φιλικά. Διχασμένη ανάμεσα στους δυο τους και έχοντας υποψίες ότι ο David κακοποιεί ψυχολογικά τη γυναίκα του, η Louise αποφασίζει να ερευνήσει το παρελθόν τους. Στο μεταξύ, η Adele, που γνωρίζει τα πάντα για την απιστία του άντρα της, έχει βάλει μπρος ένα διαβολικό σχέδιο εκδίκησης...

Ας ξεκινήσω από τα "συν" του βιβλίου, τα οποία συνοψίζονται στο εξής ένα: το ύφος. Χωρίς να είναι κανένα αριστούργημα, η γραφή του διαθέτει αμεσότητα και ιδίως οι περιγραφές των τοπίων είναι όμορφα παραστατικές. Και είναι κρίμα που η συγγραφέας δεν αξιοποίησε περισσότερο αυτό της το προσόν, παρά προτίμησε να αναλώνεται σε μακροσκελείς υπεραναλύσεις των σκέψεων και των συναισθημάτων του κάθε προσώπου, παρουσιάζοντας ξανά και ξανά, από διαφορετικές απόψεις το ίδιο στιγμιότυπο. Όχι βέβαια πως αυτό, ως ιδέα, είναι κακό - θα ήταν μάλιστα πολύ ενδιαφέρον αν είχε γίνει με το σωστό τρόπο (όπως, ας πούμε, στο Miramar του Naguib Mahfouz και το Μαύρο Κουτί του Amos Oz - τα οποία είχα τη χαρά και την τιμή να πρωτομεταφράσω στα Ελληνικά προ αμνημονεύτων αιώνων, κατά σύμπτωση για τις εκδόσεις Ψυχογιός - ή στην ταινία Η Ξιπόλητη Κόμισσα). Αν, δηλαδή, η διεκπεραίωσή του δεν ήταν τόσο εκνευριστικά φλύαρη και άχρηστα επεξηγηματική, με αναδρομές μέσα σε αναδρομές μέσα σε άλλες αναδρομές, οι οποίες μπορεί επιφανειακά να εντυπωσιάζουν, στην πορεία όμως δεν καταφέρνουν να μην προδώσουν την αμηχανία του χειρισμού τους.

Η Sarah Pinborough ειδικεύεται στα αισθηματικά/ερωτικά μυθιστορήματα με στοιχεία μυστηρίου και thriller. Έχει, επίσης, γράψει δικές της εκδοχές κλασικών παραμυθιών, όπως και νουβέλες που κινούνται στο σύμπαν της τηλεοπτικής σειράς επιστημονικής φαντασίας Torchwood. Για να είμαι ειλικρινής, δεν έτυχε να πέσει στα χέρια μου άλλο βιβλίο της κι έτσι δεν είμαι σε θέση να κρίνω το έργο της συνολικά. Το Πίσω από τα Μάτια της θα μπορούσε, πάντως, να χρησιμοποιηθεί ως παράδειγμα προς αποφυγή: είναι, άθελά του, το τέλειο εγχειρίδιο για το πώς να ΜΗ γράφουμε. Και θα επιχειρήσω αμέσως να εξηγήσω το γιατί.

Όταν σκοπεύουμε να ανακατέψουμε ένα μη ρεαλιστικό στοιχείο σε μια κατά τα άλλα ρεαλιστική πλοκή, οφείλουμε να το παρουσιάσουμε με τρόπο ώστε αφενός να είναι συνεπές στον εαυτό του και αφετέρου να δένει αρμονικά με την πραγματικότητα - τόσο εκείνη του μυθιστορηματικού μας κόσμου όσο και την απτή καθημερινή, την οποία έχουμε ξεκαθαρίσει ότι δεν απαρνούμαστε ούτε παρακάμπτουμε στην προκειμένη περίπτωση (δεν επινοούμε, δηλαδή, ένα αμιγώς φανταστικό σύμπαν όπως κάνει ο Tolkien ή ο Martin). Ο Stephen King, ο Clive Barker ή ο Neil Gaiman, λόγου χάρη, είναι μάστορες στη συγκεκριμένη τεχνική. Δίνουν στο μη ρεαλιστικό στοιχείο μια βάση, ένα υπόβαθρο που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση μέσα στη λογική του μυθοπλαστικού τους σύμπαντος, εδραιώνοντάς το εξαρχής ως συνθήκη ή, έστω, "ποιητική" σύμβαση/άδεια. Και φροντίζουν, ακόμα κι όταν δεν γίνεται εμφανής αναφορά σ' αυτό, να υπενθυμίζουν συνεχώς την παρουσία του. Δεν το πετάνε ξαφνικά μες στη μέση και μετά το θυμούνται όποτε τους κατέβει, σαν από μηχανής θεό της πλάκας.

Στην περίπτωση του Πίσω από τα Μάτια της, το μη ρεαλιστικό συστατικό της πλοκής είναι ένα κράμα στοιχείων επιστήμης, ψευδοεπιστήμης, αστικού θρύλου και μυθοπλασίας. Για την ακρίβεια, τέσσερα διαφορετικά φαινόμενα σε ένα: η υπνοβασία, το συνειδητό όνειρο, η αστρική προβολή και η ανταλλαγή σωμάτων (περισσότερα γι' αυτό παρακάτω). Παρεμπιπτόντως, στο βιβλίο δεν αναφέρεται πουθενά ο όρος "αστρική προβολή" - στον οποίο γίνεται μια και μόνη αναφορά σ' ένα απ' τα επεισόδια της τηλεοπτικής σειράς - αφού το τέχνασμα πλοκής που αποτελεί το "κλειδί" της αφήγησης είναι αποκλειστικό κατασκεύασμα της Pinborough, με επιμέρους μόνο χαρακτηριστικά αστρικής προβολής. Γενικά στο συγκεκριμένο βιβλίο αποφεύγεται η σαφήνεια, πράγμα που με τον κατάλληλο χειρισμό, ως έναν βαθμό ίσως να λειτουργούσε θετικά. Εδώ, όμως, ο στόχος της επίμονης αυτής αοριστολογίας γίνεται από πολύ νωρίς αντιληπτός: η συγγραφέας πασχίζει με νύχια και με δόντια να μην κάνει η ίδια "χαλάστρα" στην ιστορία που αφηγείται. Κρατάει για άσο στο μανίκι της κάτι το οποίο άφησε πραγματολογικά όσο και μυθοπλαστικά αστήριχτο, με αποτέλεσμα η τελική, υποτίθεται τρομερή, "ανατροπή μέσα στην ανατροπή" να μας κάνει να τρίβουμε τα μάτια μας όχι από γνήσιο ξάφνιασμα, αλλά από δυσπιστία για το αν η συγγραφέας (μαζί με το ένα απ' τα μυθιστορηματικά της πρόσωπα) όντως μας δούλευε εδώ και 500 σελίδες.

Ζούμε σε μια εποχή όπου κάθε πληροφορία μπορεί να διασταυρωθεί. Υπάρχει εύκολη και οικονομικά συμφέρουσα - ή ακόμα και δωρεάν - πρόσβαση σε ψηφιακό πηγαίο υλικό (διαδικτυακές εγκυκλοπαίδειες, ταινίες, βιβλία, τηλεοπτικές σειρές). Ο σημερινός αναγνώστης ή/και θεατής δεν ξεγελιέται με "παραμυθάκια" που θεωρούν δεδομένη την άγνοια και την ευπιστία του. Μόνο όποιος έχει την εντύπωση ότι απευθύνεται σε πεντάχρονα (το πολύ, γιατί τα σημερινά πεντάχρονα μας πουλάνε και μας αγοράζουν) θα κατέφευγε σε μια τόσο κατάφωρα κομπογιαννίτικη λύση του δράματος, όπως η κ. Pinborough στο Πίσω από τα Μάτια της. Η ιδέα που είχε στα χέρια της μονάχα με δυο τρόπους θα μπορούσε να σταθεί αξιοπρεπώς: είτε ως υλικό για ξεσαλωμένη κωμωδία παρεξηγήσεων, είτε ως βάση για κάτι εντελώς σουρεαλιστικό. Ή αν, αντί για ογκώδες μυθιστόρημα, είχε γράψει ένα ολιγοσέλιδο διήγημα, τα πράγματα ίσως ήταν καλύτερα. Να σημειώσω ότι με παρόμοιο θέμα έχουν ήδη γυριστεί και ωραιότατες κωμωδίες (Αντίο Charlie, Εραστές από Παλιά) και μια χαρά "σινεφίλ" ταινίες (Νεκροί Ξανά, Το Αντικλείδι - ευχαριστώ τη Βερίνα που μου τις θύμισε), τις οποίες η συγγραφέας καλά θα έκανε να είχε παρακολουθήσει για να πάρει μαθήματα μυθοπλασίας και όχι μόνο για να αλιεύσει έτοιμα "κόλπα" αποφυγής σκοπέλων. Όπως επίσης και να είχε διαβάσει με τη δέουσα εμβρίθεια τον Ταξιδιώτη του Ουρανού του Jack London.

Στο σημείο αυτό θα κάνω αναγκαστικά spoiler, προκειμένου να εκθέσω τους λόγους για τους οποίους το μη ρεαλιστικό στοιχείο στο Πίσω από τα Μάτια της δεν στέκει ούτε "δραματουργικά", ούτε πραγματολογικά. Όπως είπα και πιο πάνω, η υπνοβασία, το να ελέγχει κανείς τα όνειρά του (συνειδητό όνειρο), το να αποχωρίζεται από το υλικό του σώμα την ώρα του ύπνου (αστρική προβολή) και το να "καταλαμβάνει" το σώμα ενός άλλου (ανταλλαγή σωμάτων), είναι τέσσερα διαφορετικά πράγματα, τα οποία δεν συνδέονται εξ ορισμού μεταξύ τους. Ούτε προϋποθέτουν, ούτε συνεπάγονται το ένα το άλλο. Τα δύο πρώτα έχουν επιστημονική βάση, ενώ στα άλλα δύο παρεμβαίνει η ψευδοεπιστήμη, ο αστικός θρύλος και η καθαρή μυθοπλασία, σε ποικίλες αναλογίες. Μα έστω κι έτσι, απ' τη στιγμή που ένας συγγραφέας αποφασίζει να τα συμπτύξει σ' ένα ενιαίο φαινόμενο, ας αφιερώσει το στοιχειώδη χρόνο για να μας δείξει πειστικά πώς στην ευχή όχι ένα, όχι δύο, αλλά ΤΡΙΑ άτομα, χωρίς καμιά συγγένεια (ώστε να μιλάμε για κληρονομικό χάρισμα) και με αντικρουόμενες μάλιστα ιδιοσυγκρασίες, έχοντας ως μοναδικό τους οδηγό μερικές σκόρπιες σημειώσεις, κατόρθωσαν ύστερα από μόλις δυο τρεις δοκιμές να παίζουν στα δάχτυλα μια μέθοδο εφιαλτικά περίπλοκη και ευαίσθητη σε αστάθμητους παράγοντες, και πώς πέτυχαν την (είτε συναινετική, είτε διά της βίας) ανταλλαγή σωμάτων με τη μία, με απόλυτο συντονισμό, χωρίς έστω μια πρόβα. Η τύχη του πρωτάρη, προφανώς - α, ναι, και η "μαγική" συνδρομή ισχυρών ψυχοτρόπων, που αντί να καταστήσουν την έκβαση του εγχειρήματος ακόμα πιο απρόβλεπτη, συντελούν στο να πηγαίνει ρολόι. Η Pinborough ξοδεύει σελίδες επί σελίδων βάζοντας τη μια αντίζηλο να κλαίγεται για τα βάσανα και τα κόμπλεξ της και την άλλη να ραδιουργεί στην καμπούρα όλου του κόσμου, αμελεί όμως να τεκμηριώσει επαρκώς, ας είναι και με γνήσια μυθοπλαστικούς όρους, τη σχεδόν μεταφυσική τους αυτή ικανότητα σε συνδυασμό, επιπλέον, με τη χρήση ουσιών (οι οποίες, στο σημείο αυτό, θα ήταν χρήσιμες και στους αναγνώστες).

Ακόμα ένα spoiler είναι αναγκαίο για να καταδείξουμε το έωλον της υπόθεσης. Το "κλειδί" της όλης ιστορίας το κρατά ένα πρόσωπο που απ' την αρχή ως το τέλος είναι πανταχού παρόν χωρίς να το γνωρίζουμε, χωρίς να το βλέπουμε. Είναι η τέταρτη πλευρά του τριγώνου, αν είναι δυνατόν να υπάρξει τέτοιο πράγμα (ε, η Pinborough τα κατάφερε - τετραγώνισε το τρίγωνο). Άλλο ένα αντικειμενικά έξυπνο και πρόσφορο για αξιοποίηση τέχνασμα πλοκής, το οποίο πήγε στράφι μέσα στη γενική θολούρα του εγχειρήματος. Σχετικά με το χαρακτήρα αυτόν, αποσιωπάται ως το τέλος μια λεπτομέρεια που αν την ξέραμε, η "ανατροπή" του φινάλε θα είχε προδοθεί πριν φτάσουμε στα μισά του βιβλίου. Μα το να αιφνιδιάσεις τον αναγνώστη δεν σημαίνει ότι δεν μπορείς να προετοιμάσεις έστω και υπαινικτικά το έδαφος ώστε η τελική ανατροπή να έχει γερά πατήματα στην πλοκή. Αν δεν μας έχει πάει στο νου το πού θα οδηγηθεί το πράγμα, δεν είναι επειδή η συγγραφέας έβαλε μπροστά μας τις ενδείξεις και με τέχνη μάς απέσπασε την προσοχή. Είναι επειδή κυριολεκτικά δεν μας είπε τίποτα, διότι ο υπόλοιπος αφηγηματικός ιστός της ήταν τόσο εύθραυστος που η παραμικρή απόπειρα ουσιαστικού ελιγμού θα τον διέλυε.

Κι ο David, βρε παιδιά. Ο David. Εκτός από τρίμετρος θεογκόμενος με καταβολές στην αθάνατη εργατιά, εκτός από μήλον της έριδος και πέτρα του σκανδάλου, υποτίθεται ότι είναι ψυχίατρος, που να πάρει και να σηκώσει. ΨΥΧΙΑΤΡΟΣ. Αφού έβλεπε πως κάτι δεν πήγαινε καλά με τη γυναίκα του, θα έπρεπε να αναλύει ακόμα και τη θέση της αλατιέρας στο τραπέζι που του ετοίμαζε και όχι να έχει κάνει ευαγγέλιο το ότι καμιά φορά το πούρο είναι απλώς ένα πούρο και να το τερματίζει κι από πάνω. Αντί για ψυχίατρος, θα μπορούσε να είναι ωτορινολαρυγγολόγος, ορθοπεδικός ή μαιευτήρας - ή ακόμα και τσαγκάρης, φούρναρης ή πυροσβέστης, δίχως αυτό να έχει ίχνος επίπτωσης στην όλη υπόθεση (και χωρίς να υπονοώ τίποτα το υποτιμητικό για τα ευγενή και πολύτιμα στην ανθρωπότητα αυτά επαγγέλματα). Κοτζάμ ελέφαντας στέκεται πλάι του - εις διπλούν - κι η αφεντιά του ούτε που το παίρνει χαμπάρι.

Θα μου πεις, αν η συγγραφέας δεν τον είχε παρουσιάσει ως ψυχίατρο που σπούδασε με τα λεφτά της πλούσιας κληρονόμου συζύγου του (ώστε να της χρωστάει αιώνια ευγνωμοσύνη), θα έπρεπε να τον βάλει να την πάει σε άλλους ψυχιάτρους, ανεξάρτητους και ανεπηρέαστους προσωπικά και συναισθηματικά, οπότε το πράγμα θα περιπλεκόταν κι άλλο, ενώ ήδη έχουμε χάσει τ' αυγά και τα πασχάλια. Ο David λοιπόν, παρ' ότι αφιερώνει τον ελεύθερο χρόνο του στο να βοηθά ανιδιοτελώς παιδιά της εργατιάς (ήτοι της πρώην κοινωνικής του τάξης) με ψυχολογικά προβλήματα, την ίδια του τη γυναίκα αρκείται στο να τη φλομώνει στα χάπια, τα οποία ούτε που της κάνουν τίποτα γιατί το πρόβλημά της δεν αντιμετωπίζεται με τον παραδοσιακό ιατρικό τρόπο. Η υποψία μου είναι ότι στην πρώτη του μορφή, το Πίσω από τα Μάτια της ήταν ένα παλιό καλό ρομάντζο με θέμα ένα οδυνηρά κλισεδιάρικο ερωτικό τρίγωνο, όπου το επάγγελμα ή η ιατρική ειδικότητα του David ήταν το τελευταίο που μας απασχολούσε και το οποίο (ρομάντζο) θα κατέληγε σ' ένα είδος Ολέθριας σχέσης του φτωχού, εάν η Pinborough, ίσως και με την προτροπή του εκδότη της, δεν είχε θελήσει να το "αναβαθμίσει" σε κάτι λιγότερο κοινότοπο και πιο θριλεροειδές ταυτόχρονα, προσθέτοντάς του το μη ρεαλιστικό στοιχείο και τα πικάντικα συμπαρομαρτούντα του. Και πάνω στον υπερβάλλοντα ζήλο της να πρωτοτυπήσει, το 'καψε. Και το ξανάκαψε. Στην κυριολεξία, όμως (spoiler alert).

Στην τηλεοπτική σειρά (έξι πενηντάλεπτων επεισοδίων), για να μην είμαστε άδικοι, τα περισσότερα απ' τα παραπάνω δεν βγάζουν τόσο μάτι - πιθανώς επειδή οι σεναριογράφοι και ο σκηνοθέτης προσπάθησαν αισθητά περισσότερο απ' ό,τι η συγγραφέας, ενώ η εικόνα, εξαιρετικά φροντισμένη, βοηθά σημαντικά στη συμπύκνωση και την αποσαφήνιση της πλοκής. Στην αρχή παραξενεύτηκα που άλλαξαν χρώμα στις δυο ηρωίδες - στο βιβλίο, η Adele είναι σκουρόχρωμη και η Louise ξανθιά - αλλά η φυσιογνωμική ομοιότητα της Eve Hewson (Adele), κόρης του θρυλικού ρόκερ Bono των U2, με τον Robert Aramayo (Rob) του Game of Thrones εξυπηρέτησε αποτελεσματικά το σκοπό της. Απ' την άλλη, η Simona Brown (Louise), που με την κλασική ομορφιά και το ύψος της θα ήταν ιδανική ως Adele, αποδεικνύεται ικανή να δείξει σχεδόν παιδική αθωότητα και μοχθηρία σε ανατριχιαστικά αστραπιαίες εναλλαγές. Όσο για το ρόλο του David, ο επιβλητικά ωραίος Tom Bateman (Jekyll & Hyde, Vanity Fair) ήταν η πλέον κατάλληλη επιλογή.

Μια δική μου ένσταση, ειδικά για τη σειρά, είναι ότι πέρα απ' τις θεμελιώδεις τεχνικές δυσκολίες που θα παρουσίαζε η μόνιμη ανταλλαγή σωμάτων ανάμεσα σ' έναν άντρα και μια γυναίκα (στις οποίες το μυθιστόρημα αφιερώνει μόλις και μετά βίας δυο τρεις γραμμές), τυχαίνει τα άτομα που εμπλέκονται να έχουν και διαφορετική πλεύρωση, δηλαδή ο ένας να είναι δεξιόχειρας κι ο άλλος αριστερόχειρας. Πράγμα το οποίο στις πρακτικές δουλειές θα γινόταν αναπόφευκτα εμπόδιο, γιατί πώς θα συμβιβαζόταν ο εγκέφαλος του υλικού σώματος με τη φυσική ροπή του "αστρικού"; Χωρίς να είμαι καν νευρολόγος, βλέπω την επιληπτική κρίση να 'ρχεται (οι υπεύθυνοι του casting όμως δεν την είδαν). Ας αφήσουμε και το άλλο το αμίμητο, που έτσι όπως το θέτει η συγγραφέας, φτάνει να είναι κανείς ομοφυλόφιλος για να επιδιώξει να περάσει όλη την υπόλοιπη ζωή του μέσα σε ένα σώμα του αντίθετου φύλου, κάνοντας έρωτα π.χ. ως γυναίκα με έναν άλλο άντρα, τον οποίο είχε κεραυνοβόλα ερωτευτεί ΩΣ ΑΝΤΡΑΣ. Εδώ στραμπουλάμε αγρίως το μυαλό μας, η επιστήμη σκίζει τα πτυχία της και η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα τα πανό της. Και σαν να μην έφταναν αυτά, ο λόγος για τον οποίο συνέβησαν τόσα σημεία και τέρατα - η κινητήρια δύναμη του δράματος, η αιτιολογική ραχοκοκαλιά 500 σελίδων κειμένου και σχεδόν έξι ωρών τηλεοπτικού χρόνου - φαντάζει τόσο "απ' το πουθενά" όταν αποκαλύπτεται, ώστε σου 'ρχεται να βάλεις τα γέλια και την ίδια στιγμή, τα κλάματα.

Εκτός κι αν απ' την αρχή πάρεις το Πίσω από τα Μάτια της σαν αθέλητη παρωδία, οπότε φτιάχνεις άνετα καινούργιο συκώτι.

(Αθήνα, Μάρτιος 2021)

LIVE @ ΧΑΜΕΝΗ ΛΕΩΦΟΡΟΣ